Powstanie listopadowe 1831 / II wojna światowa 1939
Trzy krzyże i pomnik upamiętniają polskich żołnierzy z batalionu ppłk Adama Wolskiego poległych w dniu 18 lutego 1831 roku, w czasie powstania listopadowego w boju o Cygankę.
Tego dnia polskie oddziały wycofywały się pod naporem nieprzyjaciela z Kałuszyna i Stanisławowa w kierunku Warszawy. Ppłk Wolski dostaje rozkaz aby udać się ze Stanisławowa do Cyganki. Tutaj trafia najpierw na kilkudziesięciu kozaków. Po rozpoczęciu potyczki okazuje się, że siły carskie są o wiele większe, bo naciera na niego również piechota wspierana przez artylerię dowodzone przez gen. Sackena. Pomimo dramatycznej sytuacji Wolski ze swoim oddziałem nie poddaje się Rosjanom mówiąc, że „żołnierz polski nie zna poddania się i bagnet potrafi mu drogę utorować”. Po kilku próbach udaje mu się wydostać z otoczenia dopiero pod wsią Rysie, tracąc jednak 189 żołnierzy zabitych, rannych i wziętych do niewoli.
W tym samym miejscu we wrześniu 1939 roku żołnierze polscy ponownie musieli walczyć w obronie ojczyzny. Przy wejściu do miejscowej szkoły znajduje się głaz upamiętniający poległych bohaterów. Patrz [14]
Poległych pochowano we wschodniej części wsi w zbiorowej mogile, na której ustawiono krzyż.
W czasie budowy linii kolejowej Tłuszcz-Pilawa w latach 1896-97, krzyż ten został przeniesiony około 50 metrów na zachód na obecne miejsce. Podczas odkopywania krzyża znaleziono jaszczyk tatarski z różnymi kosztownościami (prawdopodobnie monety i biżuteria). Człowiek, który odkopał skarb ufundował drugi krzyż i postawił go obok krzyża powstańczego. Około 1930 roku, do dwóch wcześniej wspomnianych krzyży dostawiono trzeci, który stał wcześniej w rejonie dzisiejszych zabudowań Krzysztofa Gniado i Henryka Mroziewicza. Ponieważ krzyż ten był zupełnie spróchniały, zrobiono nowy ale postawiony został w nowe miejsce. Od tamtego czasu stoją trzy krzyże.[1]
W dniu 29 listopada 2010 r. przypadała 180-ta rocznica wybuchu Powstania Listopadowego. Ta okrągła rocznica zmobilizowała mieszkańców Cyganki do upamiętnienia poległych polskich żołnierzy z 2 pułku strzelców pieszych dowodzonych przez ppłk Adama Wolskiego. Pomysłodawcą postawienia obelisku z płytą nagrobną był Bogdan Kuć. Grupa społeczników z Cyganki, w większości strażacy z miejscowej OSP, ze zrozumieniem i z dużym zaangażowaniem przystąpiła do pracy. Tablicę zaprojektowaną przez pomysłodawcę wykonano w Mennicy Polskiej. Kamień uzyskano z prywatnej żwirowni Henryka Krepowicza zamieszkałego w Budach Przytockich koło Kałuszyna. Należy wspomnieć tu o mieszkańcach Cyganki, którzy bardzo zaangażowali się w owe przedsięwzięcie.
Tekst na tablicy brzmi następująco:
„ZBIOROWA MOGIŁA
ŻOŁNIERZY WOJSKA POLSKIEGO
Z 2 PUŁKU STRZELCÓW PIESZYCH
POLEGŁYCH W POTYCZCE Z ROSJANAMI
W DNIU 18 LUTEGO 1831 R.
CHWAŁA ZWYCIĘŻONYM.
CYGANKA 29 XI 2010”
W związku ze złymi warunkami atmosferycznymi uroczystość odsłonięcia pomnika przeniesiona została na wiosnę.
W dniu 15 maja 2011 r. uroczystość rozpoczęła się mszą świętą w pobliskim kościele w Żukowie. Następnie przemaszerowano do miejsca uroczystości gdzie odsłonięto i poświęcono pomnik. W uroczystości wzięły udział władze gminy i powiatu ze starostą Antonim Janem Tarczyńskim na czele oraz liczni mieszkańcy. Pomnik poświęcił ks. Zenon Wójcik proboszcz parafii w Żukowie. Następnie wszyscy przenieśli się do pobliskiej szkoły w Cygance, gdzie miała miejsce część artystyczna przygotowana przez uczniów i nauczycieli oraz wystawa historyczna. Wystawa poświęcona była walkom narodowowyzwoleńczym a przygotowana przez Bogdana Kucia, który udostępnił swoje eksponaty zbierane od wielu lat.
[1] B. Kuć, Z dziejów Cyganki, Stanisławów 2010, s. 31.